ویژگی های فتنه
پس از بازگشت از جنگ صفین و رویارویی با لشکریان معاویه علی علیه السلام در میان مردم حاضر شدند و شرایط موجود را تجزیه و تحلیل کردند . در آن جمع برای روشن شدن افکار مردم و پاسخگویی به پرسش ها و شبهه هایی که بر اثر تبلیغات معاویه در ذهن مردم جای گرفته بود مطالب بسیار مهمی بیان کردند . امام علی علیه السلام معاویه را یکی از مظاهر و نمادهای عینی فتنه می داند و شخصیت واقعی او را به عنوان نماد جاهلیت و اشرافیت قریش مورد شناسایی قرار داده است . معاویه برای بازگرداندن جاهلیت و اشرافیت پای در وادی اسلام نهاد و تمام هم و غم خود را صرف این موضوع کرده بود. لذا وقتی علی علیه السلام می خواهد شرایطی را که معاویه آغاز کرده و در صدد گسترش آن است ترسیم کند شرایط فتنه زده دوران جاهلیت را مطرح می کند و با یادآوری شرایط سختی که بر مردم آن زمان رفته است نسبت به آینده ای که در انتظار آنها می باشد بیم می دهد و اعلان خطر می کند . اینک برای اینکه بتوانیم ویژگی های فتنه را ارزیابی کنیم به بررسی جامعه نمونه فتنه که علی علیه السلام توصیف کرده است می پردازیم :
«والناس فی فتن انجذم فیها حبل الدین و تزعزعت سواری الیقین. واختلف النجر و تشتت الامر و ضاق المخرج و عمی المصدر فالهدی خامل. والعمی شامل. عصی الرحمن. و نصر الشیطان. و خذل الایمان. فانهارت دعائمه و تنکرت معالمه و درست سبله و عفت شرکه اطاعوا الشیطان فسلکوا مسالکه. و وردوا مناهله. بهم سارت اعلامه. و قام لواوه فی فتن داستهم باحفافها. و وطئتهم باظلافها و قامت علی سنابکها. فهم فیها تائهون حائرون جاهلون مفتونون فی خیر دار و شر جیران. نومهم سهود و کحلهم دموع. بارض عالمها ملجم و جاهلها مکرم».
«و این هنگامی بود که مردم به فتنه ها گرفتار بودند و رشته دین سست و نااستوار و پایه های ایمان ناپایدار. پندار با حقیقت به هم آمیخته. همه کارها در هم ریخته. راه رهایی دشوار و پناهگاهش ناپایدار چراغ هدایت بی نور دیده حقیقت بینی کور همگی به خدا نافرمان فرمانبر و یاور شیطان از ایمان روگردان. پایه های دین ویران شریعت بی نام و نشان راههایش پوشیده و ناآبادان. دیو را فرمان بردند و به راه او رفتند و چون گله که به آبشخور رود پی او گرفتند. تخم دوستی اش را در دل کاشتند و بیرق او را برافراشتند حال آن که فتنه چون شتری مست آنان را به پی می سپرد و پایمال می کرد و ناخن تیز بدان ها درمی آورد; و آنان دچار موج فتنه سرگردان بودند ، درمانده و نادان فریفته مکر شیطان. در خانه امن کردگار با ساکنانی تبه کار و بدکردار خوابشان شب بیداری سرمه دیده شان اشک جاری در سرزمینی که عالم آن دم از گفت بسته و جاهل به عزت در صدر نشسته.»
در این خطبه علی علیه السلام جلوه های فتنه و جامعه فتنه زده را به خوبی تبیین می کنند و ویژگی های آن را به این شرح بیان می دارند:
1. رشته دین سست و نااستوار می گردد.
2. پایه های ایمان ناپایدار می گردد.
3.پندار با حقیقت به هم آمیخته و همه کارها در هم ریخته می شود.
4. خارج شدن از وضعیت ایجاد شده مشکل و دشوار خواهد شد.
5. چراغ هدایت بی نور و دیده حقیقت بین کور می شود.
6. نافرمانی خداوند فراوان است.
7. فرمانبری و یاوری شیطان افزایش می یابد.
8. دین گریزی رو به فزونی می گذارد.
9. بنیاد ارزش های دینی و معنوی در جامعه فرو می ریزد.
10. از کارکردهای دین و ارزش والای آن غفلت می شود.
11. تعالیم و آموزه های دینی عقب افتاده و نامقبول جلوه می کند.
12. جامعه به سان گله ای که در پی آبشخور می رود رو به سوی جلوه های شیطانی می گذارد و سنگ طرفداری از شیطان را به سینه می زند.
13. غم و اندوه بر چنین جامعه ای حاکم می گردد و آسایش و راحتی رخت برمی بندد.
14.در این جامعه عالمان و دانشمندان منزوی و کنار گذاشته می شوند و جاهلان و نادانان جایگاه پیدا می کنند.
